ከህልም ዓለም የሀብት ማጋበሶች እስከ ቅዠታዊ ውድቀቶች፡ ታሪካዊ የክሪፕቶ ከረንሲ ስካም ታሪኮች - ክፍል አንድ

በክሪፕቶከረንሲ ታሪክ የታዩ ታላላቅ የሽንገላ ታሪኮች እና ራስን የመጠበቂያ መንገዶች

መግቢያ፡ የወርቅ ትኩሳቱ እና የተደበቁት ወጥመዶች

"በአንድ ጀንበር ሚሊየነር መሆን!"፣ "ገንዘቦን በአስር እና በመቶ እጥፍ ማሳደግ!"፣ "የፋይናንስ ነጻነትን በዲጂታል ወርቅ ማግኘት!" እነዚህ ቃላት የክሪፕቶከረንሲ (Cryptocurrency) ዓለም መግቢያ በሮች ላይ የተጻፉ መፈክሮች ይመስላሉ። ቢትኮይን (Bitcoin) እና መሰል ዲጂታል ገንዘቦች የፈጠሩት አዲስ የኢኮኖሚ ማዕበል፣ ብዙዎችን በአጭር ጊዜ ውስጥ የሀብት ማማ ላይ ሲያወጣ፣ ስፍር ቁጥር የሌላቸውን ደግሞ ከተስፋ ሰማይ ወደ ተስፋ መቁረጥ ገደል ከቷል።

ይህ ዓለም ልክ እንደ ጥቅጥቅ ግን ደግሞ ውብ እንደሆነ ጫካ ነው፤ በውስጡ ብዙ ውድ ሀብቶችና ፍራፍሬዎች ቢኖሩትም፣ በየቁጥቋጦው ሥር ግን አደገኛ አውሬዎችና ስውር ወጥመዶች ተደብቀው ይጠብቃሉ። ዛሬ፣ በዚህ ጫካ ውስጥ ተደብቀው የሚገኙትን እና በታሪክ ትልቅ ወድቀትን ያስከተሉትን አደገኛ "አውሬዎች" ወይም የማጭበርበሪያ ዘዴዎችን እናጋልጣለን። ይህ ጽሑፍ ዝርዝር ብቻ ሳይሆን፣ እያንዳንዱ ማጭበርበር እንደ አንድ አስተማሪ ታሪክ የሚተረክበት፣ ከስህተቶች የምንማርበት እና ወደፊት ራሳችንን ከእንደዚህ አይነት ጥፋቶች የምንከላከልበት የጥበብ ጋሻ እንዲሆን ታስቦ የተዘጋጀ ነው። እባክዎን ጊዜ ወስደው በጥሞና ያንብቡት፤ ምክንያቱም እዚህ ላይ ያለው መረጃ የልፋትዎን ገንዘብ ከዘራፊዎች ሊታደግ ይችላልና።

---

ክፍል አንድ፡ የታላላቆቹ ማጭበርበሮች መድረክ

በታሪክ ውስጥ ብዙ የማጭበርበር አይነቶች ቢኖሩም፣ ጥቂቶቹ ግን በፈጠሩት ሰፊ ተጽዕኖ፣ በሰበሰቡት የገንዘብ መጠን እና ከጀርባቸው ባለው አስገራሚ ድራማ ለዘላለም ሲዘከሩ ይኖራሉ። ከእነዚህ ውስጥ በዚህ የመጀመሪያ ክፍል ሦስት ክስተቶችን እንደመማማሪያነት እናያለን።

1. ቢትኮኔክት (BitConnect) - "ሁሌም አሸናፊ ነን!" የሚለው የፖንዚ ሽንገላ

ትዕይንቱ፦ በ2016 እና 2017 የክሪፕቶ ገበያ እንደ እብድ በጋለበት ወቅት፣ "ቢትኮኔክት" የተባለ መድረክ ብቅ አለ። መድረኩ ያቀረበው ሀሳብ ለማመን የሚከብድ ነበር፦ "ቢትኮይን ስጡንና የኛን የቢትኮኔክት ኮይን (BCC) ግዙ። ከዚያም ይህንኑ ኮይን በእኛ 'Lending Program' (የብድር ፕሮግራም) ውስጥ ስታስቀምጡ፣ በየቀኑ እስከ 1% ወለድ እንከፍላችኋለን፤ ወርሃዊ ገቢያችሁ እስከ 40% ሊደርስ ይችላል!" ይል ነበር።

የሽንገላው ጥበብ፦

• የማህበረሰብ ኃይል፡ ቢትኮኔክት የፈጠረው ነገር መድረክ ብቻ አልነበረም። አንድ ሀይማኖት የሚመስል፣ ጠንካራ የማህበረሰብ እንቅስቃሴ ነበር። ትልልቅ ሰሚናሮች ይዘጋጁ ነበር። ሰዎች መድረክ ላይ ወጥተው "ቢትኮኔክት ህይወቴን ቀየረው!" እያሉ ይመሰክሩ ነበር። "Hey Hey Heyyy... BITCONNEEEECT!" የሚለው የካርሎስ ማቶስ ዝነኛ ጩኸት፣ የዚህ እንቅስቃሴ መለያ መዝሙር እስከመሆን ደርሶ ነበር።

• የፒራሚድ መዋቅር፡ የቢትኮኔክት እውነተኛው የገቢ ምንጭ አዳዲስ ሰዎችን ወደ ስርዓቱ ማስገባት ነበር። አንድ ሰው ሌላ ሰው ሲያስገባ፣ ካስገባው ሰውዬ ኢንቨስትመንት ላይ ኮሚሽን ያገኛል። ይህ ማለት ከስር ያሉት ሰዎች ገንዘብ ከላይ ላሉት ይከፋፈላል ማለት ነው። ይህ የፖንዚ (Ponzi Scheme) እና ፒራሚድ ማጭበርበር ጥንታዊ መገለጫ ነው።

• የውሸት ቴክኖሎጂ፡ በየቀኑ 1% ወለድ ለመክፈል የሚያስችል "Trading Bot" (የንግድ ሮቦት) አለን ቢሉም፣ ይህ ሮቦት ፈጽሞ አልነበረም። ገቢው ሙሉ በሙሉ የሚመጣው ከአዳዲስ ተመዝጋቢዎች ነበር።

ውድቀቱ፦ በጥር 2018፣ የቴክሳስ እና የሰሜን ካሮላይና የዋስትና ቁጥጥር ቦርዶች ቢትኮኔክት ያልተመዘገበ የዋስትና ሰነድ እየሸጠ መሆኑን በማስታወቅ የእገዳ ትዕዛዝ አወጡበት። ይህ ዜና እንደ ሰደድ እሳት ተዳረሰ። በአንድ ጀንበር፣ መድረኩ የብድር ፕሮግራሙን ዘጋ። የBCC ኮይን ዋጋ ከ400 ዶላር በላይ የነበረው፡ በሰዓታት ውስጥ ከ20 ዶላር በታች ተከሰከሰ። በሚሊዮን የሚቆጠሩ ሰዎች የህይወት ዘመን ቁጠባቸውን በአንድ ጀንበር አጡ። ህልማቸው ቅዠት ሆነ።

ትምህርቱ፡ "በየቀኑ የተረጋገጠ ከፍተኛ ትርፍ" የሚባል ነገር የለም። ኢንቨስትመንት ሁሌም ስጋት (risk) አለበት። አንድ ፕሮጀክት ከቴክኖሎጂው ይልቅ አዳዲስ ሰዎችን በማስገባት ላይ ትኩረት የሚያደርግ ከሆነ፣ ትልቁ የማስጠንቀቂያ ደወል ያ ነው። ከዚህ ታሪክ ጋር ተያይዞ የቴክኖሎጂ ነክ ጉዳዮችን የሚያቀርበው ጋዜጠኛ እና ፀሀፊ ሰለሞን ካሳ አንዲት በደቡብ አፍሪካ ትኖር የነበረች እና በአሁኑ ወቅት ወደዱባይ መኖሪያዋን የቀየረች ኢትዮጵያዊት እንስት ከዚህ ጋር በተያያዘ ተጠርጣሪ እንደሆነች እና የተያያዙ ወንጀሎችም ተነስተውባት እንደነበር ከዚህ በፊት በነበረው ዝግጅት ላይ መግለፁ ይታወሳል።

2. ዋንኮይን (OneCoin) - "የቢትኮይን ገዳይ" የተባለችው የጠፋችው ንግስት

ትዕይንቱ፦ ይህኛው ማጭበርበር ከክሪፕቶ በላይ ነበር። እራሷን "ዶ/ር ሩጃ ኢግናቶቫ" ብላ የምትጠራ፣ በኦክስፎርድ ዩኒቨርሲቲ ተምሬያለሁ የምትል አንደበተ ርቱዕ ሴት፣ በ2014 "ዋንኮይን" የተባለ አዲስ "ክሪፕቶከረንሲ" ይዛ መጣች። መልዕክቷ ግልጽ ነበር፦ "ቢትኮይን በጣም ውስብስብ እና ለሀብታሞች ብቻ የተወሰነ ነው። ዋንኮይን ግን ለሁሉም ሰው የሚሆን፣ ቀላል እና 'የቢትኮይን ገዳይ' (Bitcoin Killer) ነው!"

የሽንገላው ጥበብ፦

• የማታለል ብቃት እና ገጽታ፡ ሩጃ ኢግናቶቫ የእንግሊዙን ዊምብሌይ ስቴዲየም ጨምሮ በዓለም ዙሪያ በሚገኙ ትልልቅ ስታዲየሞች እና አዳራሾች ውስጥ እጅግ አስደናቂ የሆኑ ዝግጅቶችን ታቀርብ ነበር። ውድ በሆኑ ልብሶች ተውባ፣ የመሪነት ብቃቷን ተጠቅማ በሚሊዮኖች ፊት ስለ ፋይናንስ አብዮት ትሰብክ ነበር።

• ብሎክቼይን የሌለው "ክሪፕቶ"፦ የዋንኮይን ትልቁ ውሸት እዚጋር ነው። ክሪፕቶከረንሲን ክሪፕቶ የሚያደርገው ብሎክቼይን (Blockchain) የተባለው ያልተማከለ የግብይት መዝገብ ነው። ዋንኮይን ግን ምንም አይነት ብሎክቼይን አልነበረውም። የኮይኑ ዋጋ የሚወሰነው በገበያ ሳይሆን፣ በኩባንያው ቢሮ ውስጥ ባሉ ሰራተኞች በኮምፒውተር ስክሪን ላይ በሚጻፍ ቁጥር ነበር። ዋጋው ሁሌም ወደ ላይ ብቻ ነበር የሚወጣው!

• ዓለም አቀፍ የኔትዎርክ ማርኬቲንግ (MLM) መዋቅር፡ ልክ እንደ ቢትኮኔክት፣ ዋንኮይን ሰዎችን በመመልመል ላይ የተመሰረተ ነበር። "የትምህርት ፓኬጆችን" ይሸጡ ነበር። እነዚህን ፓኬጆች የገዛ ሰው፣ ሌሎችን ሲያስገባ ከፍተኛ ኮሚሽን ያገኛል። ከቡልጋሪያ እስከ ዩጋንዳ፣ ከቻይና እስከ እንግሊዝ በሚሊዮን የሚቆጠሩ ሰዎች በዚህ ኔትዎርክ ተጠልፈው ገብተዋል።

ውድቀቱ እና ምስጢሩ፦ መንግስታት ማሽተት ሲጀምሩና ጥያቄዎች ሲበዙ፣ በ2017 ዶ/ር ሩጃ ኢግናቶቫ በድንገት ከአቴንስ፣ ግሪክ ወደ ካይሮ፣ ግብጽ በረረች። ከዚያ ወዲህ ደብዛዋ ታይቷ አይታወቅም። እስከዛሬ ድረስ የት እንዳለች አይታወቅም፤ በዓለም ላይ በFBI ከሚፈለጉ አስር ታላላቅ ወንጀለኞች አንዷ ናት። ከኋላዋ ግን ከ4 ቢሊዮን እስከ 15 ቢሊዮን ዶላር የሚገመት ገንዘብ ሰብስባ የጠፋች ሲሆን፣ በሚሊዮኖች የሚቆጠሩ ሰዎችን ተስፋ አሟጧል። ዋንኮይን "ክሪፕቶ" ሳይሆን፣ በታሪክ ከተመዘገቡት ትላልቅ የማጭበርበር መዋቅሮች አንዱ እንደሆነ ተረጋግጧል።

ትምህርቱ፡ አንድ "ክሪፕቶ" ፕሮጀክት እውነተኛ ብሎክቼይን እንዳለው እና ኮዱ ለሁሉም ክፍት (Open Source) መሆኑን ማረጋገጥ ወሳኝ ነው። የአንድ ሰው አንደበተ ርቱዕነት እና የለበሰው ልብስ የፕሮጀክቱን እውነተኝነት አይገልጽም።

3. ስኩዊድ ጌም ቶክን (Squid Game Token) - በቅጽበት የፈነዳው የ"Hype" አረፋ

ትዕይንቱ፦ በ2021 መገባደጃ ላይ፣ የኔትፍሊክስ "Squid Game" የተሰኘው ተከታታይ ድራማ ዓለምን አጥለቅልቆ ነበር። ይህንን ዝና ለመጠቀም የፈለጉ ማንነታቸው ያልታወቀ ሰዎች፣ "Squid Game Token (SQUID)" የተባለ ኮይን ፈጠሩ። ይህ ኮይን ከድራማው ጋር ተያይዞ በሚፈጠር "Play-to-Earn" (እየተጫወቱ የሚያተርፉበት) ጨዋታ ላይ እንደሚውል ቃል ገቡ።

የሽንገላው ጥበብ (Rug Pull)፦

• ከታዋቂ ነገር ጋር መጣበቅ (Hypejacking): የማጭበርበሩ ዋና ስልት ከወቅቱ ተወዳጅ ድራማ ስም ጋር መያያዝ ነበር። ብዙ ሰዎች የድራማው አካል የመሆን ያህል ስለተሰማቸው፣ ምንም ጥናት ሳያደርጉ ዘለው ገቡበት።

• የውሸት የዋጋ እድገት እና FOMO: እጅግ በጣም አነስተኛ በሆነ ቀናት ውስጥ የኮይኑ ዋጋ ከዜሮ ተነስቶ በብዙ ሺህ ፐርሰንት አደገ። ከ$0.01 ጀምሮ እስከ $2,861 ዶላር ደረሰ! ይህንን ያዩ ሰዎች "ባቡሩ እንዳያመልጠኝ" (Fear Of Missing Out - FOMO) በሚል ስሜት ገንዘባቸውን በፍጥነት ያፈሱበት ጀመር።

• የተደበቀው ወጥመድ - መሸጥ አለመቻል፡ እዚህ ላይ ነበር ትልቁ ማጭበርበር የተደበቀው። ሰዎች ኮይኑን መግዛት ይችሉ ነበር፣ ነገር ግን መሸጥ አይችሉም ነበር! የኮይኑ ስማርት ኮንትራት (Smart Contract) የተጻፈው የፕሮጀክቱ ባለቤቶች ብቻ እንዲሸጡ በሚያስችል መልኩ ነበር። ሰዎች ገዝተው ዋጋው ሲጨምር በደስታ ሲመለከቱ፣ ገንዘባቸው ወጥመድ ውስጥ እንደገባ አላወቁም ነበር።

ውድቀቱ (The Rug Pull): ህዳር 1, 2021 ጠዋት ላይ፣ የፕሮጀክቱ ባለቤቶች የሰበሰቡትን በሙሉ በአንድ ጊዜ ሸጡት። ይህ ድርጊት "Rug Pull" ይባላል፤ ልክ ከእግርህ ስር ያለውን ምንጣፍ በድንገት እንደመሳብ ማለት ነው። በአምስት ደቂቃ ውስጥ የኮይኑ ዋጋ ከ$2,861 ዶላር ወደ $0.0007 ዶላር ወደቀ። ዋጋው ሙሉ በሙሉ ጠፋ። ገንቢዎቹ ከ3.3 ሚሊዮን ዶላር በላይ ይዘው ተሰወሩ። የማህበራዊ ሚዲያ ገጾቻቸው እና ድህረ ገጻቸውም በቅጽበት ተዘጉ።

ትምህርቱ፡ በድንገት ብቅ ባለና ከአንድ ወቅታዊ ነገር ጋር ብቻ በተያያዘ ፕሮጀክት ላይ ገንዘብ ከማፍሰስዎ በፊት ከፍተኛ ጥንቃቄ ያድርጉ። አንድን ኮይን ከመግዛትዎ በፊት መሸጥ እንደሚችሉ ያረጋግጡ። የኮሚዩኒቲ አስተያየቶችን (Community Sentiment) በተለያዩ መድረኮች ላይ ማንበብ እና የቀይ ባንዲራ ምልክቶችን መለየት አስፈላጊ ነው።

---

ክፍል ሁለት፡ ለምን እንሸወዳለን? የማጭበርበር ስነ-ልቦና

እነዚህን ታሪኮች ስንሰማ "እንዴት ሰው እንዲህ ይሸወዳል?" ብለን ልንጠይቅ እንችላለን። እውነታው ግን አጭበርባሪዎች የሚጠቀሙት በቴክኖሎጂ ብቻ ሳይሆን፣ በሰው ልጅ ስነ-ልቦና ላይ ነው።

1. ስግብግብነት (Greed): በአጭር ጊዜ ውስጥ ከፍተኛ ትርፍ የማግኘት ፍላጎት፣ የማመዛዘን ችሎታችንን ያደበዝዘዋል።

2. FOMO (Fear Of Missing Out - እኔ ብቻ ልቀር ነው የሚል ፍራቻ): ጓደኞቻችን ወይም በኢንተርኔት ላይ የምናያቸው ሰዎች ገንዘብ ሲያገኙ ስናይ፣ እኛም የዚህ አካል መሆን እንዳለብን ይሰማናል። ይህ ስሜት ሳናስብ እንድንወስን ይገፋፋናል።

3. የእውቀት ማነስ (Lack of Knowledge): የክሪፕቶ ዓለም ውስብስብ ስለሆነ፣ ብዙ ሰዎች በራሳቸው ከማጥናት ይልቅ ሌሎች የሚሉትን ማመን ይቀላቸዋል።

4. ተስፋ (Hope): በተለይ የገንዘብ ችግር ያለባቸው ሰዎች፣ ክሪፕቶ ከችግራቸው የሚያወጣቸው የመጨረሻው መፍትሄ እንደሆነ አድርገው ያስባሉ። ይህ ተስፋ በቀላሉ እንዲታለሉ ያደርጋቸዋል።

5. በ"ባለሙያዎች" እና ታዋቂ ሰዎች ላይ እምነት (Trust in Authority): አንድ ታዋቂ ሰው ወይም ራሱን "ጉሩ" ብሎ የሚጠራ ግለሰብ አንድን ፕሮጀክት ሲያስተዋውቅ፣ ብዙ ሰዎች ያለ ምንም ጥያቄ ይቀበሉታል።

---

ክፍል ሦስት፡ የወርቅ ጋሻዎ - ራስን ከክሪፕቶ ማጭበርበር እንዴት መጠበቅ ይቻላል?

እንግዲህ ከላይ ካየናቸው ታሪኮችና ስነ-ልቦናዊ ትንታኔዎች በመነሳት፣ ገንዘብዎን ከሌቦች ለመጠበቅ የሚረዱዎ ወርቃማ ህጎች እነሆ፡-

1. "Too Good to Be True" ህግ፡ አንድ ነገር እውነት ለመሆን የሚከብድ ከመሰለዎት፣ እውነት ላይሆን ይችላል። በየቀኑ ወይም በየወሩ የተረጋገጠ (guaranteed) ከፍተኛ ትርፍ ቃል የሚገቡ ፕሮጀክቶችን በፍጹም አይመኑ።

2. የራስዎን ጥናት ያድርጉ (Do Your Own Research - DYOR): ይህ በክሪፕቶ ዓለም ውስጥ ቁልፍ መርህ ነው።

   • Whitepaper: የፕሮጀክቱን መሰረታዊ ሀሳብ፣ ቴክኖሎጂ እና እቅድ የያዘውን ሰነድ ያንብቡ።

   • የቡድን አባላት (Team): ከፕሮጀክቱ ጀርባ እነማን ናቸው? ልምዳቸው ምንድን ነው? ማንነታቸው የተደበቀ ከሆነ ትልቅ የቀይ ባንዲራ ምልክት ነው።

   • የማህበረሰብ ተሳትፎ: በቴሌግራም፣ በትዊተር፣ በሬዲት ላይ ያሉ ውይይቶችን ይከታተሉ። ሰዎች የሚያነሷቸው ስጋቶች አሉ?

3. የፒራሚድ/ፖንዚ ምልክቶችን ይወቁ፡ ገቢው በዋነኝነት አዳዲስ ሰዎችን በመመልመል ላይ የተመሰረተ ከሆነ፣ ይህ የማጭበርበር ምልክት ነው። አንድ ፕሮጀክት እውነተኛ አገልግሎት ወይም ምርት ሊኖረው ይገባል።

4. ከHype እና FOMO ይጠንቀቁ፡ በማህበራዊ ሚዲያ ግፊት ብቻ ምንም ነገር አይግዙ። ስሜትዎን ይቆጣጠሩ። ገበያው ነገም አለ።

5. መሸጥ መቻልዎን ያረጋግጡ፡ በተለይ አዳዲስ እና አነስተኛ ዋጋ ባላቸው ኮይኖች (Meme Coins/Shitcoins) ላይ ኢንቨስት ሲያደርጉ፣ በትንሽ ገንዘብ ገዝተው ወዲያውኑ መሸጥ መቻልዎን ይሞክሩ።

6. "Celebrity Endorsements" (የታዋቂ ሰዎች ማስታወቂያ) አይመኑ፡ ታዋቂ ሰዎች አንድን ፕሮጀክት እንዲያስተዋውቁ ብዙ ገንዘብ ይከፈላቸዋል። የእነሱ ማስተዋወቅ የፕሮጀክቱን ጥራት አያረጋግጥም።

7. ሊያጡት የሚችሉትን ብቻ ኢንቨስት ያድርጉ (Invest Only What You Can Afford to Lose): የክሪፕቶ ገበያ እጅግ ተለዋዋጭ ነው። የቤት ኪራይዎን፣ የትምህርት ቤት ክፍያዎን ወይም ለአስቸኳይ ጊዜ ያስቀመጡትን ገንዘብ በክሪፕቶ ላይ በጭራሽ አያውሉት።

ማጠቃለያ

የክሪፕቶከረንሲ ዓለም ትልቅ አቅም ያለው፣ የቴክኖሎጂ አብዮት መገለጫ ነው። ነገር ግን ይህ አዲስ ድንበር፣ በህግ ቁጥጥር ያልተደረገበት በመሆኑ፣ ለአጭበርባሪዎችም ምቹ መጫወቻ ሜዳ ሆኗል። እንደ ቢትኮኔክት፣ ዋንኮይን እና ስኩዊድ ጌም ቶክን ያሉ ታሪኮች፣ የሰው ልጅ የስግብግብነት እና የተስፋ ስሜት እንዴት በቀላሉ ለጥፋት ሊዳርግ እንደሚችል ህያው ምስክሮች ናቸው።

የዚህ ጽሑፍ ዓላማ እርስዎን ከክሪፕቶ ዓለም ለማስፈራራት ሳይሆን፣ ለማስታጠቅ ነው። ዕውቀት ትልቁ ጋሻ ነው። በጥንቃቄ፣ በምርምር እና በጥናት ላይ ተመስርተው ከቀረቡት፣ በዚህ አዲስ ዓለም ውስጥ ያሉትን አደጋዎች በመቀነስ ዕድሎችን መጠቀም ይቻላል። ያስታውሱ፣ ፈጣን ሀብት የሚባል ነገር የህልም እንጀራ ነው። እውነተኛና ዘላቂ ሀብት የሚገነባው በእውቀት፣ በትዕግስት እና በጥንቃቄ በተወሰዱ እርምጃዎች ነው።

ይህንን ጠቃሚ ጽሑፍ ለወዳጅ ዘመድዎ በማጋራት፣ እነሱም ከእንዲህ አይነት የሽንገላ ወጥመዶች እንዲጠበቁ ያድርጉ!

---